Lê Văn Trương

Với một ngòi bút trong tay và một lý tưởng đạo đức không lấy gì làm cao siêu lắm ở trong đầu, Lê Văn Trương đã đem tới cho tâm hồn quần chúng xứ này một sự bồng bột mới.
(Lan Khai)

Thằng cha ấy nó đòi đánh tôi nhiều lần lắm rồi đó. Trước kia y hay rủ tôi đi chơi luôn. Tính y rất hiếu thắng. Nói rất nhiều, rất to; những nhà nào có ông già bà cả nằm dưỡng bệnh hoặc có trẻ con đương ngủ thấy y xông vào nhà là sợ lắm. Tôi không nói ngoa tí nào, khi tôi bảo một minh anh ta, anh ta họp chợ nổi, chẳng cần đến hàng xứ nữa. Khiếp, người đâu mà nói như cái máy hát của mấy hiệu bào chế. Mà lại toàn nói nhảm. Ấy thế rồi có mấy đứa con – nhà giời đánh nào nó mới xui khôn xui dại anh ta, bảo anh ta là một người có tài. Anh ta trẻ người non dạ, tưởng thực, khi không đòi nhảy ra gánh vác việc đời. Thấy cái cung cách anh chàng táo tợn như thế, tôi hãi quá. Từ đấy tôi không dám gần anh ta nữa. Nhưng trước khi định đi xa hẳn anh ta, nhân danh một cái việc chung đụng cũ, tôi có bảo thẳng mặt anh ta một câu: «Lời nói thẳng hay làm mếch lòng, nhưng mích thì mích, tôi cũng cứ phải nói rõ cho anh hiểu rằng không bao giờ anh là người có tài đâu. Anh muốn cái đời anh được sung sướng, tất cả cái hoài bão của anh – và có lẽ cũng là cái hoài bão chung của những người sống ăn hột cơm của giời – là trở nên người sung sướng phải không? Làm sao lại giẫy nẫy lên. Muốn sung sướng, đâu có phải là chuyện xấu mà anh phải chối? Ồ! Vậy anh bằng lòng thành người sung sướng; có khó gì. Làm giầu đi, kiếm tiền cho nhiều vào. Tiền bạc không hẳn là cả hạnh phúc nhưng là một phần lớn của hạnh phúc. Giầu là đủ rồi, việc gì cứ phải có tài mới là sung sướng? Mặc kệ cho thiên hạ tài, mình cứ giầu sụ vào. Ai tài cứ cho người ta tài. Nhưng mà anh thì anh không được cho anh là tài.» Anh ta đòi sừng sộ với tôi ngay lúc ấy. Tôi phải dịu lời nói thêm: «Nghĩa là thế này: anh cũng có tài – tài làm giầu – thế cũng có ích cho xã hội – ngoài cái sự vinh thân cho anh – nếu anh cứ định gánh với xã hội một một chút (tôi không chờ ở anh những cái sốt sắng có giá trị như thế) thí dụ như lúc cái tài làm giầu của anh đã được thực hiện rồi, thì ai cấm anh đùm giúp những cái tài khác. Tôi nói những cái tài chơn. Để mà xã hội trí thức quên được những cái hành vi ấy của anh? Một cái tài làm giầu nâng đỡ những cái tài không có tiền. Vẻ vang biết mấy. Chứ bây giờ tự nhiên chẳng căn cứ vào đâu cả, anh xưng xưng nhận ngay mình là có tài, cũng bắt chước bỉ báng đồng tiền, khinh thế ngạo vật, tức là bỏ đứt cái sở trường của mình, để vác ngay cái sở đoản ra mà đập lên đầu thiên hạ cho người ta tối mày tối mặt lại. Thành ra anh đi bỏ một cái chỗ ngồi đích đáng của anh để nhảy sang chiếm chỗ tại miếng đất người khác. Ta không nên vụng dại thế. Anh há chẳng được trông thấy những cái thảm trạng gây nên bởi một chú lái buôn cứ đòi đốt trầm nắn phím. Anh há chẳng được chứng kiến những cuộc tàn sát thi ca của những ông lãnh binh sính làm thơ. Từ nay về sau, đứa nào cứ đến đấm cửa nhà anh để mở mồm khen anh là một người có tài thì anh phải từ chối những lời xàm bậy đó và đãi nó một số tiền rất hậu rồi đuổi nó ra. Nếu nó còn đến để vu khống anh ngay ở nhà anh nữa thì cứ trói phăng nó lại. Đời sẽ khen anh là một người có liêm sỉ. Anh đã có lúc yêu tôi như anh từng yêu những người tầm thường khác, dẫn tôi đi nghe ca hát, rồi ăn, rồi uống, rồi nói phiếm và cười suông. Để trả những món nợ miệng đó, tôi kính biếu lại anh những lời chân thành này. Nếu tôi có khinh anh, thì anh cũng nên xét và tha thứ cho tôi vì tôi đã thành thực trong cái ý tưởng đó.»

(Nguyễn Tuân, Nhà Nguyễn, Thời Đại xuất bản, 1945, tr.41-43)

Miệng không rộng; môi trên hơi kênh lên bởi một chiếc răng cửa khểnh. Cái miệng ấy, mỗi khi toét ra cười, thường cho ta một cảm tưởng dễ chịu nó sẽ mất đi ngay, nếu Lê Văn Trương bắt đầu nói. Lê Văn Trương nói, cũng chẳng khác nào khi người bị chói cố cựa cho dây đứt. Ông vừa nói vừa thở hổn hển; bao nhiêu thớ thịt trên mặt ông đổ sô cả lại hai bên sống mũi; trán ông rúm thành những đường nhăn ngang nó muốn kéo đôi lông mày thưa lên gần mái tóc để ngắn một cách trơ trẽn’ hai mắt ông long lanh và cặp lòng đen thường đảo lộn, đưa ngược lên rồi hạ thấp dần xuống một bên góc mắt. Trong khi nói, ông lại có thói quen đưa cánh tay phải ra trước, ngón trỏ dựng đứng lên trời, hoặc cả bàn tay xòe rộng và lia qua lia lại trước mặt người nghe, như cái bàn tay của nhà thôi miên.

(Lan Khai, Phê bình các nhân vật hiện thời: Lê Văn Trương – Mớ tài liệu cho Văn sử Việt Nam, tr. 18-19)

Một phần đông thanh niên bị văn minh vật chất cám dỗ, bị giáo dục gia đình kìm kẹp lý tưởng, tinh thần bị thành kiến hư bại của xã hội dựa theo khuôn trưởng giả, đã nhãng quên cả khi làm trai, thiên chức của tuổi trẻ và danh dự làm người.

Lăn lóc mãi trong vực thẳm của khoái lạc đê hèn, ngụp lặn mãi trong bùn nhơ của phồn hoa hỗn tạp, cặm cụi theo mãi vết chân đẫm máu của con «bò vàng», họ đã đàn áp hết lương năng, dày séo lên tất cả những tình cảm thiêng liêng của cõi lòng.

Đối với họ, Tổ quốc là một ngụy ảnh, Nghệ thuật là một hư ngôn, Danh dự là một phiếm ngữ, tình yêu là một vô ý nghĩa, tình bạn là một xơ mướp.

Họ chỉ tận tụy thờ một thần tượng: thần khoái lạc; họ chỉ còn tin một luân lý: tìm khoái lạc; họ chỉ còn theo một châm ngôn: giầy xéo lên tất cả để tìm và hưởng khoái lạc.

… nhìn kỹ cái xã hội Việt Nam hiện tại người ta thấy gì?

Chỉ thấy đức hạnh bị hắt hủi, ngây thơ bị giầy xéo, ngay thẳng bị thiệt thòi, đểu giả được người ta hoan hô, lố bịch được người ta xùng mộ, trâng tráo được người ta ca tụng, những quân lừa thầy phản bạn được người ta bia đá tượng đồng.

Cả một xã hội là một tịch mịch thê lương, trong đó trái tim đương kêu gào thảm thiết. 

(Lê Văn Trương, Một lương tâm trong gió lốc, trang 21)

Tôi cho ở đời này cái sự nghiệp lâu bền và đáng giá nhất là cái sự nghiệp văn chương. Đấy anh xem, những công trình vĩ đại như Kim Tự Tháp, như Vạn Lý Trường Thành, như Đế Thiên Đế Thích còn đổ nát được. Duy sách vở các triết nhân là vẫn còn. Đã mấy nghìn năm, người ta cũng vẫn đọc và vẫn thấy khoái trá vô cùng. Những tác phẩm ấy, tôi dám chắc sẽ cùng bền với trời đất này. Sự nghiệp văn chương thực là vĩ đại, nó như khí giới, nó như cơm trắng, bao giờ người ta cũng cần phải dùng đến. Khí giời với cơm trắng còn là của Trời sinh ra, chứ văn chương lại chính của người tạo nên. Loài người sở dĩ dám sáng với Trời là ở chỗ ấy, ở chỗ cũng sáng tạo được những cái kiệt tác như Trời.»

(Lê Văn Trương, Một người, trang 137)

Lê Văn Trương là một nhà tiểu thuyết luân lý, nhưng cái luân lý của Lê Văn Trương là một thứ luân lý rất thông thường, vợ phải theo chồng, em phải nghe anh, phải ở dưới quyền che chở của anh. Nhưng bên cái luân lý thông thường ấy, Lê Văn Trương lại luôn luôn nêu lên những cái rất thương tổn đến phẩm cách con người: nào là sự gian lận như việc buôn lậu, nào là sự ác nghiệt và tàn bạo như những việc đánh đập kẻ dưới, nào sự hiểu lầm lẽ sống, tưởng rằng có thuốc phiện, có gái, có trỵ lạc mới là sống nhiều, sống đầy đủ, và hiểu rõ cuộc đời. (…)

Lê Văn Trương lại tựa vào một thuyết rất hẹp. Cái thuyết sức mạnh của ông là thứ lý thuyết nông nổi, không có gì vững vàng, không thể so sánh mảy may với cái thuyết về sức mạnh và về người siêu nhân của Nietzsche. Tác giả còn cần đi sâu hơn nữa.

Tiểu thuyết của Lê Văn Trương mỗi ngày một nhiều, nhưng xét chung tất cả, người ta thấy các truyện của ông không khác nhau mấy tý. Người ta lại thấy về đường tư tưởng và ý kiến, những truyện của Lê Văn Trương chỉ có chiều rộng, không có chiều sâu. Không một ai có thể bảo ông không giàu tưởng tượng, nhưng người ta nhận thấy rằng bao giờ ông cũng thiên về một mặt là sự tin cậy ở sức mạnh bồng bột – thường thường là vật chất – nên trong tiểu thuyết của ông có rất nhiều sự quá đáng, còn những cái thật «nhân loại» thì lại rất hiếm.

ưVề cách hành văn, người ta thấy từ quyển truyện đầu tay cho đến những quyển xuất bản gần đây nhất của ông, ông không thay đổi mấy. Xưa kia ông hay nghị luân trong các truyện ngắn truyện dài, thì bây giờ ông cũng vẫn hay nghị luận một cách trường giang đại hải. Văn ông chỉ là một thứ văn hoạt, thứ văn dễ hiểu cho người trung lưu chí thức, không có gì đặc sắc.

Về cách hành văn, người ta thấy từ quyển truyện đầu tay cho đến những quyển xuất bản gần đây nhất của ông, ông không thay đổi mấy. Xưa kia ông hay nghị luân trong các truyện ngắn truyện dài, thì bây giờ ông cũng vẫn hay nghị luận một cách trường giang đại hải. Văn ông chỉ là một thứ văn hoạt, thứ văn dễ hiểu cho người trung lưu chí thức, không có gì đặc sắc.

(Vũ Ngọc Phan, Nhà văn hiện đại 4 – tập thượng, tr.162-163)